تـــــــروند

نشانه هاي آن را مي توان  از يادگارهايي كه در گوشه كنار اين سرزمين پهناور پراكنده اند، دريافت. يادگارهايي چون سنگ نگاره بزرگ داريوش در بيستون كرمانشاه، بناهاي باشكوه پارسه (تخت جمشيد) در مرودشت فارس، شهر هاي ويران و خاكستر شده اي چون شهر سوخته در سيستان، سفالينه هاي نهفته در دل تپه هاي باستاني چون سيلك كاشان، گنجينه ي به غارت رفته كناره آمويه، ويرانه هاي باستاني شهر كولاب در تاجيكستان كه همه و همه يادگارهاي بازمانده اين باشندگان فرهيخته اند. افزون بر اين يادگارهاي مادي، انبوهي از داستان ها، افسانه ها و نوشته هاي  ديني و تاريخي چون اوستاي كهن، خداي نامه ها و سرگذشت پهلوانان و نامداراني چون گرشاسب يل نيز در دسترس ما هستند، ديگر از نوشته هاي برهمنان پاكنهاد آريايي به زبان سانسكريت، نوشته هاي تاريخنگاران يونان باستان و لوح هاي ميخي آشوريان، بابلي ها و ايلامي ها كه پر ياد و خاطره قوم هاي آريايي است، در مي گذرم كه داستان به درازا مي كشد.

 

به باور اين نويسنده راز اين جاودانگي را مي توان در زبان فارسي و پيوستگي تاريخي  آن دانست. ريشه هاي زبان فارسي را مي توان در همه يادماندهاي كهن اين سرزمين چه مادي و چه فرهنگي و ادبي بازيافت، اگر چه دگرگوني هاي بسياري نيز در گذر زمان به زبان نياكان ما راه يافته ولي اين دگرگوني ها نه چنان است كه پيوستگي آن را نايافتني سازد. براي آنكه بيشتر با اين نگرش آشنا شويم ناچاريم به آنچه از روزگاران كهن تاكنون بر پهنه اين سرزمين بجاي مانده  بنگريم و خط سير تاريخي زبان فارسي را بر اين پايه استوار كنيم.

 

 

گمان مي رود همه قوم ها و تيره هاي آريايي در گذشته اي دور به يك زبان واحد سخن مي گفته اند كه نويسنده،آن را به پيروي از داريوش بزرگ در سنگ نگاره بيستون زبان آريايي مي نامد. از اين زبان در گذر زمان گويش ها و زبان هايي  پديد آمد كه بر پايه گفتارهاي زبانشناسان و تاريخنگاران مي توان زبان هاي اوستايي، مادي، پارسي باستان، سكايي و سانسكريت را از ميان نام برد.  همه اين زبان ها به گونه اي در پيدايش و گسترش (انكشاف) زبان فارسي نوين نقش داشته و واژه ها يا ساختارهاي دستور زباني(نحوي) چندي را در اين زبان به گونه زنده و پويا يا راكد و مرده به ارث گذاشته اند.

 

سرگذشت زبان فارسي را بر پايه داده هاي تاريخي و زبان شناسي مي توان به سه دوره كهن، ميانه و نو تقسيم كرد، دوره نخست از آغاز پيدايش زبان آريايي و گويش هاي آن تا پايان فرو پاشي شاهنشاهي هخامنشي، دوره دوم از كشته شدن داريوش سوم تا برآمدن يعقوب ليث صفاري و دوره سوم از زمان يعقوب ليث كه زبان فارسي دري را زبان رسمي ايران كرد تا كنون.

 

اگر در زمان كنوني واژه هاي زبان فارسي را ريشه يابي كنيم، بن واژه هاي كهن آنها را مي توان در زبان هاي پارسي باستان، اوستايي، مادي، سكايي، سانسكريت و ... بازيافت. همين نكته است كه ما را به سوي اين انديشه راه مي نماياند كه زبان فارسي برآيند همه زبان هاي آريايي كهن و ميانه، و ميراث مشترك همه دودمان هاي آريايي است.  اكنون براي اشنايي بيشتر با سير دگرگوني زبان فارسي نگاهي به زبان هاي پارسي باستان، اوستايي و زبانهايپارسي ميانه مي اندازيم و نمونه هايي نيز براي نماياندن اين پيوستگي مي آوريم.

 

دوره كهن – فارسي باستاني

 

پارسي باستان

زبان پارسي باستان، زباني است كه براي نگارش يادنامه داريوش بر ديواره بلند بيستون، فرمان ها و يادمان هاي شاهان هخامنشي بر سردر و ديوارهاي كاخها و بناهاي تخت جمشيد با نشانه هاي به شكل ميخ بر سنگ تراشيده شده  و يا بر لوحه هاي گلي بايگاني تخت جمشيد نويسانده شده اسن و به همين سبب خط ميخي ناميده مي شود.

 

متن اين نوشته ها و فرمان ها بازنويسي شده  و هم اكنون در دسترس همگان قرار گرفته است،  براي نمونه مي توان به كتاب سنگنوشته هاي هخامنشي تاليف دكترغياث ابادي ،پارسي باستان نوشته كنت و كتاب فرمانهاي شاهنشاهان هخامنشي نوشته شارپ كه به همراه  دستور زبان و فرهنگ واژه گانپارسي باستان چاپ شده و در بازار ايران موجود است، اشاره نمود.

 

پس از فروپاشي حكومت هخامنشي اين خط رو به فراموشي رفت تا اينكه به كوشش گروته فند دانشمند آلماني نخست هشت نشانه از اين خط  رمزگشايي و سپس  در سال 1806 به كوشش راولينسون انگليسي بطور كامل خوانده شد. از آنجا كه برخي از اين  نوشته ها  با ترجمه هايي به زبان بابلي و ايلامي  همراه بودند، راه بر رمز گشايي اين زبان ها نيز به ياري پارسي باستان گشوده شد.

 

اگر چه زبان فارسي را برآيند همه زبانهاي آريايي كهن و ميانه دانستيم، ولي زبان پارسي باستان را مي توان نياي زبان فارسي كنوني دانست،  به نمونه هاي زير بنگريم تا درستي اين نگرش را بيشتر دريابيم

 

پارسی ميانه           پارسی باستان                  فارسی

Aspa                             asp                            اسب

Kāma                            Kām                           كام (آرزو)

Drayā                        Drayah                           دريا

Dasta                            dast                          دست

Bāji                             bāj                              باج

Būmi                           būm                             بوم 

Martya                       mard                             مرد

Māha                         māh                              ماه

Vāhara                       wahār                           بهار

Stūnā                        stūn                              ستون

Duruj                        drōgh                            دروغ 

Dāta                           dāt                              داد (قانون، عدالت)

 

اوستايي

زبان اوستايي زبان يكي از نواحي شرقي بوده ولي روشن نيست زبان كدام ناحيه. زبان اوستايي داراي دو گويش كهن و جديد است كه گويش كهنتر را گويش گاهاني و گويش ديگر را گويش جديد مي نامند.

 

 اين زبان را از آن سبب اوستايي ناميده اند كه كتاب ديني زرتشتيان به آن نوشته شده است. در دوره ساسانی دین رسمی در ایران آئین زرتشتی بوده است و شاهان ساسانی بويژه اردشیر بابکان خود را زنده کننده آن دانسته اند. کتاب اوستا در زمان ساسانیان شامل بیست و یک نسک بوده است که در حال حاضر تنها یک سوم از آن باقی مانده است. اوستای کنونی به بخشهای زیر تقسیم می شود :

    

یسنا به مفهوم ستایش و شامل آیه هایی در وصف اهورامزدا به مفهوم خداوند جان و خرد است و هر بخش آن هات ناميده مي شود.

یشتها به معنای نیایش ، اشعار و نوشته هایی است در مدح ایزدان و فرشته هایی نظیر آناهیتا و مهر و نام هر بخش از آن را کرده می نامند.

وندیداد مجموعه ای از احکام و دستوراتی در خصوص آئین و روشهای زندگی است.و هر بخش آن يك فرگرد است.

خرده اوستا گزيده ای از بخشهای ذکر شده است که توسط آذرباد مهر اسپندان، موبد زمان شاپور دوم تهیه شده است.

ویسپرد در مورد ستایش پارسیان و پاکان و هر فصل آن کرده نامیده می شود.

بخشی از یسنا را گاهان یا گاتها به معنی سروده ها می نامند . كه گفته مي شود گفتار خود زرتشت است.

 

اگر نمونه هاي زير را به مانند واژه هاي وام گرفته از زبان اوستايي بنگريم، مي توانيم زبان اوستايي را در كنار پارسي باستان يكي ديگر از نياكان فارسي نو بدانيم

 

پارسي ميانه                 اوستايي                    فارسی

pәrәsat                           purs                            پرس (پرسيدن)

Mainyō                       mainyu                           مينو

Daēna                             dēn                             دين

Nōit                                nē                               نه، ني

Dāta                               dād                             داد (دادن)

garәmō                          garm                            گرم

Wāta                              wāt                             باد

Mahrka                           marg                           مرگ

Ratō                               rad                              رد (پهلوان، جوانمرد)

Spәnta                             spant                         سپند، اسفند (مقدس)

datarә                             datar                          دادار

Daiva                               dēw                            ديو

 

 

 

 

زبان مادی

مادها يكي از نخستين تيره هاي آریایی اند  که در فلات ایران (آذربایجان و کردستان کنونی ) و به سرکردگی دیااکو در سال 708 ق.م آشوري ها را شكست داده و خود شهرياري مستقلي پديد آوردند. از زبان مادها كه گمان مي رود نياي زبان كردي باشد، نوشته ای در دست نیست اما از این زبان واژه های زیادی در نوشته های هم خانواده آن یعنی پارسی باستان به جاي مانده، از آن جمله است:

Wazarka – zba – xsayatia – asan - mitra به مفهوم :  بزرگ ، اعلام کردن ، سنگ و مهر

 

زبان سکایی

سکاها در منطقه ای از استپ هاي کناره ی دریای سیاه تا مرزهای چین سکونت داشتند که از زبان ایشان نیز نوشته ای به جز واژه گانی که در فارسی باستان حفظ شده اند اثری در دست نیست .

aspa – atar – carma – hapta - bazu  به معنی : اسب ، آتش ، چرم ، هفت و بازو

 

زبان سانسكريت

زبان باستاني آرياييان هند، خويشاوند نزديك زبان اوستايي كه وداها و ديگر آثار مقدس هندي به اين زبان نوشته شده است. واژه هاي زيادي نيز از اين زبان به فارسي نوين راه يافته است، مانند: صندل، فلفل، شترنگ (شترنج) و ....

 

دوره دوم- فارسي میانه 

در سال 331 پيش از ميلاد مسيح، داريوش سوم كشته و شهرياري هخامنشي از بين رفت. از اين زمان تا سال 867 ميلادي برابر با 254 هجري كه يعقوب ليث صفاري به شهرياري رسيد، براي زبان فارسي دوره ميانه است.

 

از اين دوره دراز كه شهرياري هاي سلوكي، اشكاني و ساساني بر ايران فرمانروا بودند آثار و نوشته هاي زيادي برجاي مانده است. در دوره اشكاني به دستور بلاش اول، اوستا را كه پس از هجوم اسكندر گجستگ (ملعون) پراكنده شده بود دوباره گردآوري كردند. ماني در همين دوران به گسترش دين خود پرداخت و كتاب شاهپورگان را به زبان پهلوي نوشت. از اين دوره سنگنوشته هاي اردشير، شاپور، هرمز، كرتير موبد و ... باقي مانده است. كتاب ها و نوشته هاي بسياري نيز از زمان ساسانيان بر جاي مانده است.

زبان هاي ايراني** در اين دوره كه آثاري از آن ها بر جاي مانده، بر پايه همانندي هاي ساختاري و دستوري به دو گروه 1- ايراني ميانه شرقي 2- ايراني ميانه غربي تقسيم نموده اند.

 

1- گروه ايراني ميانه شرقي

گروه ايراني ميانه شرقي، زبان هاي بلخي، ختني، سغدي، خوارزمي را در بر مي گيرد.

 

2- ايراني ميانه غربي

گروه ايراني ميانه غربي، زبان هاي پارتي (پهلوي اشكاني) و پهلوي (ساساني) را در بر مي گيرد.

 

آثار پارتي بر جاي مانده سفالينه هاي نسا، قباله اورامان، سنگنوشته اردوان پنجم در شهر شوش، سنگنوشته هاي پادشاهان ساساني، كتاب هاي اياتكار زريران، درخت آسوريك و نوشته هاي مانوي كه در ترفان تركستان چين بدست آمده را در شامل مي شود.

 

از آثار پهلوي (ساساني) سنگنوشته هاي شاهان و بزرگان ساساني، ترجمه بخشي از زبور، نوشته هاي زرتشتيان در ترجمه و تفسير اوستا و متن هاي ديني مانند: اندرزنامه هاي پهلوي چون اندرز بزرگمهر، اندرز اوشنر دانا، اندرز آترپات مهراسپندان، اندرز خسرو كواتان، اندرز پوريو تكيشان و متن هاي غير ديني مانند: كارنامه اردشير بابكان، خسرو كواتان و ريذك، شهرستان هاي ايران، افديها و سهيكيهاي سيستان و همچنين نوشته هاي ماني و مانويان به خط ويژه مانوي بر جاي مانده است.

 

براي درك رابطه پهلوي ساساني و فارسي نو  به جمله زير توجه كنيم.

 

شتريستاني سمركنت راذ كايوس اي كواتان بون فركنت، سياوش اي كاوسان بفرجامنيت.  پهلوي ساساني

شهرستان سمرقند را كاووس ِكواتان بنيان نهاد، سياوش ِكاووسان بفرجام رسانيد.          فارسي نو

 

 

دوره سوم - فارسی نو

 

در سال 31 هجري يزدگرد سوم7 پادشاه ساساني كشته شد. با كشته شدن او شهرياري ساساني سرنگون شد و سرزمين ايران بخش از كشور اسلام شد. در سال 254 هجري يعقوب ليث صفاري شهرياري مستقلي پديد آورد و زبان فارسي را زبان رسمي ايران كرد  كه تا كنون ادامه دارد. وي در پاسخ شاعري كه شعري به زبان عربي در مدح وي سروده بود، گفت: چرا بايد چيزي گفت كه من اندر نيابم و از آن پس شاعران زبان به سرودن شعر به زبان فارسي نمودند.

 

در سال 261 نصر بن احد ساماني، شهرياري ساماني را پديد آورد كه مركز آن بخارا بود. پادشاهان ساماني براي گسترش زبان فارسي كوشش بسيار نمودن و برخي از مهمترين آثار زبان فارسي در زمان آنان پديد آمد.

 

در زمان غزنويان، محمد غزنوي هندوستان را فتح كرد و زبان فارسي به هندوستان راه يافت.

 

بابري ها زبان فارسي را در هند رسمي كردند اين دولت از سال 932 كه بابر بر لاهور چيره شد پديد آمد و تا سال 1275 كه توسط انگليس ها سرنگون شد، ادامه يافت.

از سال 1160 كه احد شاه دراني افغانستان را پديد آورد، فشار بر زبان فارسي آغاز شد. اين روند با چيره شدن روسيه بر آسياي ميانه و تاسيس تركستان روس در سال 1929 و تشكيل كشور تركيه در شمال غرب كشور ايران و جدايي سرزمين هاي قفقاز ادامه يافت. فارسي زبانان آسياي ميانه بويژه تاجيكان در اين دوران مصيب هاي بسياري ديدن كه « يكي داستان است پر آب چشم». خوشبختانه با فروپاشي اتحاد شوروي اندكي از اين فشارها كاسته شد ولي همچنان زخر تبر تقسيم هنوز التيام نيافته.

 

فرجام

پايان سخن آنكه زبان فارسي دري را نمي توان با تنگ نظري به تيره اي خاص از قوم هاي آريايي و يا بخشي ويژه از سرزمين سپند آريايي نسبت داد خواه به گفته برخي تخارستان باشد يا فارس و يا هرجاي ديگر، زبان فارسي برآيند كوشش همه آريايي نژادان سرزمين پهناور ايران است كه آن را براي گفتگو و همفهمي پديد آورده اند و به گمان من نقش و سرشتي همچون زبان اسپرانتو*** در عصر جديد دارد.

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

* منظور از  آريايي، آريايي‌هاي ايران شرقي و هند، مادها، پارس ها، سکاها، كيميري ها و ميتاني ها مي باشد.

 

**در گذشته به خود آريايي ها ايران (ērān) و به سرزمين آنان ايرانشهر گفته مي شده است ولي اكنون به سرزمين ايرها، ايران گفته مي شود. نام كشور ايران نیز از همين واژه گرفته شده است.

***برهان قاطع ذیل حرف دال می‌نویسد: گویند لغت ساکنان چند شهر بوده است که آن بلخ و بخارا و بدخشان و مرو بهمن اسفندیار، چون مردم از اطراف عالم به درگاه او می‌آمدند و زبان یکدیگر را نمی‌فهمیدند بهمن فرمود تا دانشمندان زبان فارسی را وضع کردند و آن را دری نام نهادند یعنی زبانی که به درگاه پادشاهان تکلّم کنند و حکم کرد تا در ممالک به این زبان سخن گویند